Journalistiek handboek

Voor het schrijven van een nieuwsbericht probeert een journalist zo volledig mogelijk te zijn. Hier gebruiken journalisten een ezelsbruggetje voor. Ze checken of het bericht dat ze hebben geschreven, antwoord geeft op de 5W1H-vragen.

De 5W1H-vragen zijn:

Wie: over wie gaat het nieuwsbericht?
Wat: wat is er precies gebeurd?
Waar: op welke plek is het gebeurd? Dit kan heel specifiek zijn, bijvoorbeeld een straatnaam.
Wanneer: op welke datum is het nieuwsfeit gebeurd of gaat er iets gebeuren?
Waarom: waarom is het gebeurd?
Hoe: hoe is het gebeurd?

Hoe controleer je of nieuws echt is? Onderstaande checklist is een handreiking om nieuws te controleren.

Iedereen kan in een nepbericht trappen. Nepnieuwsberichten worden bewust geschreven zodat ze veel worden gelezen en snel verspreid. Het is vaak schokkend nieuws met sensationele koppen die uitnodigen om te klikken en delen. En hoe meer er op een artikel wordt geklikt, hoe vaker dit bericht verschijnt in zoekmachines en op social media. Nepnieuws wordt geschreven om aandacht te vragen of voor de grap. Soms wordt er geld mee verdiend of wordt het bewust geschreven om de publieke opinie te beïnvloeden.

Controleer of een bericht nepnieuws is.
De belangrijkste regel is; gebruik je gezond verstand. Als een bericht ongeloofwaardig is, dan is dat soms ook zo. Blijf kritisch nadenken bij het verzamelen van informatie en gebruik meerdere bronnen.

1. Lees het hele bericht en niet alleen de titel.
Een titel van een artikel is niet altijd een samenvatting van het bericht. Soms is een titel bedoeld om aandacht te trekken om aandacht te trekken maar is het geen ultrakorte samenvatting. In koppen worden bijvoorbeeld vaak citaten gebruikt tussen aanhalingstekens.

2. Waar komt het artikel vandaan?
Heb je het bericht van een betrouwbare nieuwstitel? Vind je het bericht bij meerdere betrouwbare afzenders? Bekende landelijke of regionale nieuwsmedia controleren hun nieuws. Professionele nieuwsmedia houden zich doorgaans aan de journalistieke regels en controleren gebruikte bronnen. Zij zijn daarop aanspreekbaar, hebben redactiestatuten en veel nieuwstitels zijn aangesloten bij de Raad van de Journalistiek. Als je de bron niet kent, lees dan ook andere berichten. Zijn ze geloofwaardig?
Controleer het bericht of de nieuwstitel op een verzamelsite van nepberichten staat zoals www.hoaxwijzer.be.

3. Is het satire of een column?
Satire is een stijl waarbij humor wordt gebruikt om te amuseren en soms om commentaar te geven op ontwikkelingen in de maatschappij. Net zoals cartoons dat doen. Er kan worden overdreven of situaties worden omgekeerd voorgesteld. Er zijn satirische nieuwswebsites, maar ook in mainstream media vind je soms bijvoorbeeld in een column ook fictieve verhalen. Herken stijlkenmerken als satire, parodie of ironie. Vaak staat het in het colofon en bij columns staat er altijd bij wie de columnist is (zie ook bij punt 5).
Een voorbeeld van een satirische site is www.speld.nl.

4. Welke bronnen zijn gebruikt?
Wordt in het artikel aangegeven wat de bron is van het nieuws? In een goed nieuwsbericht worden de bronnen genoemd. Bijvoorbeeld een ander nieuwsmedium, organisatie, interview of rapport. Controleer deze bronnen vervolgens want soms wordt verwezen naar een onderzoek dat niet bestaat. Ook kan het zijn dat één van de afzenders een belang heeft bij het (nep)bericht.

5. Kijk wie het artikel geschreven heeft.
Heeft de auteur meer berichten geschreven? Zoek of de schrijver een cv online heeft of meer ongeloofwaardige artikelen geschreven heeft.

6. Controleer de datum.
Soms komt nieuws opnieuw in omloop maar heeft het nieuws zich inmiddels verder ontwikkeld. Controleer de datum van het originele bericht.

7. Praat erover, vraag anderen.
Deze checklist helpt, maar geeft geen 100% garantie. Als je twijfelt kun je altijd iemand vragen om naar het bericht te kijken. Dat kan een volwassene, een expert of een vriend zijn. Juist het praten over nieuws helpt bij het analyseren van nieuws en kritisch leren lezen.

Check ook deze site van Hoe?Zo!Mediawijs over welke vragen jij jezelf kunt stellen om nepnieuws te achterhalen.

Informatievaardigheden om berichtgeving te beoordelen en waarderen zijn van alle tijden. Het hoort een tweede natuur te zijn om je altijd af te vragen wie de afzender van een bericht is, welke bronnen worden gebruikt en of er andere perspectieven mogelijk zijn. Dat zijn in feite journalistieke regels die burgers altijd moeten toepassen. Nieuws is niet altijd waardevrij. Een democratie heeft een pluriform medialandschap en berichtgeving vanuit verschillende perspectieven nodig. En juist die pluriformiteit vraagt ook mediawijsheid van burgers om bewust en kritisch met nieuws en berichtgeving om te gaan.

Een feit is iets waarvan je zeker weet dat het waar is.

Een mening is wat iemand ergens van vindt. Meningen kunnen van elkaar verschillen. Feiten niet.

Voorbeeld van een feit: Nederland ligt in Europa.
Voorbeeld van een mening: Nederland is het mooiste land van Europa.

Feitenkennis is heel belangrijk voor een journalist. Daardoor kan een journalist snel inschatten of bepaalde informatie in een krant thuishoort of niet. Dit betekent niet dat er geen meningen in de krant mogen, maar een journalist zal altijd een duidelijk onderscheid aanbrengen tussen feiten, beweringen en meningen. En een journalist zal feiten altijd checken.

Iedereen doet aan framing, ook journalisten. Een journalist geeft context aan het verhaal door specifieke woorden te gebruiken of door bepaalde beelden bij het onderwerp te plaatsen. Het maakt nogal uit of je iemand een vrijheidsstrijder of een terrorist noemt.

Het is belangrijk om frames te herkennen, omdat frames de blik op de werkelijkheid kunnen kleuren. Journalisten zullen daarom altijd meerdere verhalen en perspectieven (en dus frames) naast elkaar bekijken, om zich een vollediger beeld van de werkelijkheid te kunnen vormen.

Voor het schrijven van een goed interview maakt de journalist gebruik van verschillende interviewtechnieken.

Een aantal voorbeelden:

1. Open vragen stellen
   Beschrijving: Vragen die beginnen met ‘wie’, ‘wat’, ‘waar’, ‘wanneer’, ‘waarom’ en ‘hoe’. Ze nodigen de geïnterviewde uit om uitgebreid te antwoorden.
   Voorbeeld: “Hoe heeft uw ervaring in het buitenland uw kijk op kunst beïnvloed?”
2. Gesloten vragen stellen
   Beschrijving: Vragen die een kort, vaak ja- of nee-antwoord vereisen. Ze zijn nuttig om specifieke informatie te bevestigen.
   Voorbeeld: “Bent u tevreden met de huidige collectie van het museum?”
3. Doorvragen
   Beschrijving: Vragen die verder ingaan op een eerder gegeven antwoord om meer diepgang te krijgen.
   Voorbeeld: “Kunt u daar een voorbeeld van geven?”
4. Reflectieve vragen
   Beschrijving: Vragen die de geïnterviewde aanmoedigen om na te denken over hun gevoelens of meningen.
   Voorbeeld: “Wat betekent deze ervaring voor u persoonlijk?”
5. Hypothetische vragen
   Beschrijving: Vragen die de geïnterviewde uitnodigen om na te denken over een hypothetische situatie.
   Voorbeeld: “Wat zou u doen als u onbeperkte middelen had voor uw 30 minuten volgende project?”
6. Samenvatten
   Beschrijving: De interviewer vat samen wat de geïnterviewde heeft gezegd om te controleren of het goed is begrepen.
   Voorbeeld: “Dus als ik het goed begrijp, zegt u dat…?”
7. Lichaamstaal observeren
   Beschrijving: Letten op non-verbale signalen zoals gezichtsuitdrukkingen en houding om de betekenis van antwoorden beter te begrijpen.
   Voorbeeld: Let op of de geïnterviewde aarzelt of enthousiast reageert.
8. Stilte laten vallen
   Beschrijving: Bewust een pauze laten vallen na een antwoord om de geïnterviewde de kans te geven meer te vertellen.
   Voorbeeld: Na een antwoord even wachten voordat je de volgende vraag stelt.

Een journalistieke bron is de plek waar de informatie vandaan komt. Bronnen kunnen personen, organisaties of publicaties zijn. Zonder bron is er geen nieuws.

Vaak wordt zelfs gezegd één bron is geen bron. Want voor een betrouwbaar en compleet verhaal is belangrijk om meerdere bronnen te gebruiken, want er zijn verschillende perspectieven op nieuwsfeiten.

Voorbeelden van journalistieke bronnen:

Vertegenwoordigers van organisaties
Personen die (politieke) organisaties of bedrijven vertegenwoordigen zoals woordvoerders of experts.

Publicaties
Rapporten, video’s of documenten van instellingen of bedrijven zoals onderzoeksverslagen of persberichten.

Persbureaus
Een persbureau verzamelt en verspreidt nieuws voor nieuwsmedia om te publiceren of te gebruiken voor nieuwsproducties.

Getuigen
Mensen die aanwezig waren toen het nieuwsfeit plaatsvond.

Anonieme bronnen
Personen die de journalist wel kent maar waarvan de naam niet wordt vermeld.

Journalisten betalen nooit voor een bron; hoe belangrijk, smeuïg of bijzonder de informatie ook is. Door te betalen voor informatie komt er een bepaalde druk op vrije nieuwsgaring te staan en dat staat journalistieke onafhankelijkheid en objectiviteit in de weg. Want welke bronnen betaal je wel en welke niet? En als je betaalt, hoeveel betaal je dan en wie bepaalt dat?

In dit overzicht vind je een lijst van journalistieke functies die veel voorkomen op nieuwsredacties.

Bureauredacteur
Is een algemeen redacteur en schrijft meerdere artikelen (vanuit het kantoor/bureau van de redactie). Draagt onderwerpen aan voor het nieuws.

Beeldredacteur
Selecteert en bewerkt foto’s en video’s voor de nieuwsproductie.

Cartoonist
Geeft (satirisch) commentaar op het nieuws door middel van een tekening of cartoon.

Commentator
Geeft commentaar op het nieuws en geeft de mening van de krant (wordt ook wel hoofdredactioneel commentaar genoemd).

Columnist
Schrijft op een humoristische en of kritische manier over het nieuws.

Eindredacteur
Let op of er genoeg artikelen komen en voert laatste controles uit. En houdt daarbij de deadline in de gaten.

Hoofdredacteur
Geeft leiding aan de redacteuren en bepaalt het redactiebeleid.

Fotograaf
Maakt foto’s voor de nieuwsproductie.

Verslaggever
Maakt nieuwsitems op locatie en neemt interviews af

Vormgever
Zorgt dat de nieuwsproductie er goed uit ziet.

In nieuwsmedia komen verschillende genres voor. Soms zal de journalist een kort verslag maken van de harde nieuwsfeiten. In een ander geval wil de journalist een sfeer weergeven. In een opinieverhaal geeft de journalist juist wel zijn mening. Journalistieke genres zijn herkenbaar voor de journalist en voor de lezer.

Feiten staan vast, maar meningen kunnen verschillen. Het is niet de bedoeling dat een journalist zijn mening geeft in een nieuwsverhaal. Dan houdt de journalist zich bij de feiten.

Als je de journalistieke genres herkent, kun je de inhoud van het nieuws ook beter volgen.

Soorten journalistieke genres

Nieuwsbericht
Een nieuwsbericht is een kort actueel artikel. Het is informatief en bevat feiten. Een volledig nieuwsbericht is opgebouwd aan de hand van de 5W1H-vragen. De 5W1H vragen geven antwoord op wie, wat, waar, wanneer, waarom en hoe. Het bericht is compact geschreven en in de tegenwoordige tijd.

Achtergrondartikel
Is een informatief artikel dat ingaat op de context van een ontwikkeling of actuele gebeurtenis. Een achtergrondverhaal kan een of meerdere perspectieven op het nieuws benadrukken.

Interview
Een interview is een vraaggesprek bedoeld om de opvattingen van een persoon toe te lichten. Dit gebeurt via een gesprek tussen de interviewer en geïnterviewde.

Opinieartikel
Een opinieartikel is een overtuigende tekst waarin een schrijver op een zakelijke manier de lezer probeert te overtuigen van zijn mening. In een betoog wordt altijd een stelling genomen. De meeste kranten hebben aparte opiniepagina’s.

Commentaar
In het commentaar wordt de mening van het nieuwsmedium weergegeven. Het wordt vaak door de hoofdredacteur of de hoofdredactie geschreven.

Profiel of persoonsbeschrijving
Een artikel over een persoon naar aanleiding van een nieuwsfeit over die persoon. Aanleiding kan zijn bijlvoorbeeld een benoeming in de politiek, het winnen van een medaille of het overlijden van een persoon.

Column
Een column is een is regelmatig verschijnend kort artikel waarin de columnist op een eigen, persoonlijke manier zijn commentaar geeft op een actueel onderwerp. Dat commentaar is vaak kort, goed, onverwachts en kritisch geschreven en op een humoristische manier of geërgerde manier. Vaak staat een foto van de columnist bij het artikel zodat lezers het herkennen.

Cartoon
Een cartoon is een spotprent, een humoristische tekening soms in combinatie met een tekst over het nieuws of actuele gebeurtenissen in de maatschappij.

Recensie
In een recensie geeft de journalist een oordeel over een culturele activiteit of productie. Recensies kunnen gaan over boeken, concerten, toneelvoorstellingen, cd’s en tentoonstellingen. In een recensie staan ook feiten zoals de datum en plaats van de voorstelling, de prijs en het aantal pagina’s van een boek.

Ingezonden brief
Dit is een selectie van brieven die lezers hebben ingestuurd. Ze worden verzameld op de ‘opiniepagina’. Op die plek lees je dus meningen van lezers, en wat zij vinden van het nieuws.

Om zo veel mogelijk waarheidsgetrouw, compleet en onafhankelijk te kunnen berichten is de werkwijze van journalisten belangrijk. Dat wordt de journalistieke werkwijze genoemd.

Journalisten checken bronnen, bieden context bij een nieuwsgebeurtenis, laten meerdere kanten van een verhaal zien, en maken onderscheid tussen feiten en meningen.

Uitgangspunten voor de werkwijze van journalisten zijn in 1954 internationaal vastgelegd in de Code van Bordeaux. Professionele nieuwstitels hanteren daarbij redactieprotocollen waarin beschreven is hoe ze te werk gaan. Daar staat ook in hoe ze omgaan met klachten.

Goede journalistiek laat zich controleren, ze laten zien welke bronnen ze gebruiken en je weet bij een professioneel nieuwsmedium wie de afzender is. Daarnaast zijn de meeste nieuwstitels aangesloten bij de Raad voor de Journalistiek. De Raad voor de Journalistiek is een orgaan waar klachten ingediend kunnen worden tegen nieuwstitels. De nieuwstitels zijn daarmee aanspreekbaar op hun journalistieke werk.

Hieronder staat een verkorte versie van de journalistieke werkwijze.

Controleer de informatie die je hebt gekregen
Zorg ervoor dat je zeker weet dat wat je laat zien of opschrijft waar is. Controleer je informatie.

Gebruik meerdere bronnen
Om ervoor te zorgen dat je het hele verhaal op een juiste manier weergeeft, is het belangrijk om meerdere en verschillende bronnen te raadplegen. Zo laat je beter zien wat er aan de hand is. Laat daarbij verschillende kanten van het verhaal zien.

Scheid feiten van meningen
Als een persoon zijn of haar mening uitspreekt, mag je dat als journalist niet als een feit naar voren brengen. Je moet altijd verschil maken tussen feiten en meningen.

Pas hoor en wederhoor toe
Dit betekent dat je zowel voor- als tegenstanders de mogelijkheid geeft te reageren. Je probeert het verhaal van meerdere kanten te belichten

Vertel wie je bronnen zijn
Vertel waar je de informatie vandaan hebt en van wie, zodat je informatie controleerbaar is.

Bescherm je bronnen, indien nodig
Als je iemand hebt gesproken die gevaar loopt als zijn mening naar buiten komt bescherm je hem of haar door de naam niet te noemen. Dit gebeurt vaak in onderzoeksjournalistiek.

Pleeg geen plagiaat
Plagiaat betekent teksten of beelden overnemen en doen alsof ze van jou zijn. Journalisten nemen geen beelden of teksten over van anderen, tenzij het nadrukkelijk gevraagd is.

Maak gebruik van de 5W1H vragen
Je informatie geeft antwoord op de vragen Wie, Wat, Waar, Wanneer, Waarom, Hoe. Zo weet je dat het nieuwsbericht compleet is.

Wat maakt een goede kop?

Er zijn meerdere onderzoeken gedaan naar welke krantenkoppen goed werken. Onder andere door de Universiteit van Amsterdam, Blendle en NRC. Hieruit zijn de volgende lessen getrokken:

1. Een goede kop bevat een signaalwoord (woorden als waarom, deze, dit, hoe, zo). Signaalwoorden verwijzen vaak naar iets wat in het artikel behandeld gaat worden, wat leidt tot nieuwsgierigheid en meer lezers.
2. Een goede kop bevat sentiment: het prikkelt de lezer of roept een emotie op.
3. Een goede kop spreekt de lezer direct aan; gebruik waar mogelijk een voornaamwoord (je, jouw, we).
4. Een goede kop bevat geen vraag.
5. Een goede kop maakt duidelijk wat de lezer krijgt.
6. Een goede kop geeft niet te veel weg.
7. Een goede kop belooft niets wat het artikel niet waarmaakt.

Nieuws is altijd en overal. Alles wat er gebeurt kan nieuws zijn, maar dat hoeft niet.

De zon die opkomt is geen nieuws. Een auto die door de straat rijdt is geen nieuws. Dat je op school bent om dingen te leren, daar kijkt niemand echt van op.

Journalisten zijn experts als het gaat om nieuws. Maar hoe weten ze nu wat wel nieuws is, en wat niet? Ze bepalen wat het belangrijkste nieuws is door een aantal vragen te stellen:

Is de gebeurtenis erg bijzonder?
Het winnen van een gouden medaille is heel bijzonder.

Wijkt de gebeurtenis af van wat je zou verwachten?
Als de zon niet te zien is door een zonsverduistering wijkt dat erg af van wat normaal is.

Raakt de gebeurtenis veel mensen?
De lockdown in coronatijd raakte alle Nederlanders.

Is het nieuws dichtbij of ver weg?
Een auto-ongeluk in een land ver weg zal minder snel in de lokale krant komen dan een auto-ongeluk in jouw dorp of stad.

Nieuwsredacties selecteren berichten op nieuwswaarde. Onderstaande criteria bepalen de nieuwswaarde van een nieuwsbericht. Hoe hoger de nieuwswaarde hoe groter het belang is van het nieuwsbericht.

De redacties kijken of de gebeurtenis:

• Maatschappelijk belang heeft: is het belangrijk voor een (grote) groep mensen;
• Actueel is;
• Cultureel of geografisch dichtbij is.

En verder of het:

• Opvallend, verrassend of schokkend is;
• Over belangrijke, bekende mensen gaat;
• Drama, emotie of conflict bevat;
• Er beeldmateriaal van bestaat;
• Aansluit bij de interesse van de doelgroep (van het medium).