Journalistiek als wapen tegen nepnieuws en desinformatie

Klassikaal

• Bespreek de term nepnieuws.

Individueel

• Er zijn veel verschillende vormen van nepnieuws. Zoek en schrijf van de volgende begrippen de betekenis op: canard, clickbait, desinformatie, parodie, propaganda, misinformatie, hoax.
• Schrijf achter drie van de begrippen een mogelijke reden waarom het geproduceerd kan zijn. En leg uit.
• Expres geproduceerd nepnieuws wordt desinformatie genoemd. Nieuws dat per ongeluk een fout bevat noemt men misinformatie. Misinformatie kan worden rechtgezet met een rectificatie. Welke van de begrippen hierboven vallen onder de categorie misinformatie?
• Ga naar www.speld.nl en kies een satirisch nieuwsbericht. Hoe weet je dat het hier om satire gaat?
• Verzamel in de nieuwstitels drie berichten die hetzelfde onderwerp hebben als het bericht uit de Speld.

Het gebruiken van valse informatie en nepnieuws heeft altijd bestaan. In dit voorbeeld zie je een foto die is bewerkt nadat de volkscommissionaris van Binnenlandse Zaken Yezhov (persoon rechts op foto) in ongenade was gevallen van dictator Jozef Stalin van Rusland (midden). Eerst was hij een belangrijke man voor Stalin en later wilde Stalin juist niets meer van hem weten.

Individueel / tweetallen

• Zoek in de nieuwstitels een foto en omcirkel een deel dat grote impact heeft op de inhoud van de foto en je zou kunnen bewerken.
• Omschrijf welke aanpassing je zou willen doen en hoe de boodschap van de foto verandert door het bewerken van de foto.

Klassikaal

• Deep fake is de technologie waarmee video’s aangepast worden met kunstmatige intelligentie. Het onderscheid tussen echt en nep is nauwelijks te maken. Bekijk de volgende deep fake video.
• Bespreek met de klas welke gevolgen deze technologie voor de journalistiek heeft.

Individueel / tweetallen

• Wat wordt bedoeld met ‘luis in de pels’?
• De nieuwsmedia hebben vijf functies: agenderen, informeren, controleren, platform voor discussie en commentaar op ontwikkelingen. Bij welke functie hoort de rol van ‘luis in de pels’?
• Geef aan binnen welke functie de onderstaande artikelen geplaatst kunnen worden:
  – Een bericht over een aanslag in het buitenland
  – Een artikel waarin corruptie onder ambtenaren wordt onderzocht
  – Een ingezonden brief
  – Een bericht over het personeelstekort in de kinderopvang
  – Een artikel waarin de hoofdredacteur onderbouwt waarom hij/zij tegen privatiseringen is.
• Wat is het belangrijkste verschil tussen een informerend artikel en een commentaar of opinieartikel?
• Zoek in een nieuwstitel een voorbeeld van een informerend artikel en een opinieartikel. Schrijf de twee koppen op.
• Blader door een nieuwstitel en onderstreep vier meningen en vier feiten.
• Kun je een mening vinden die er in eerste instantie uitziet als een feit? Noteer de mening en leg uit waarom je het als een feit en als een mening kan lezen.

Een sterk mediastelsel is een breed en pluriform (nieuws)medialandschap waarin journalistiek van onafhankelijke nieuwsmedia wordt benut door (mediawijze) burgers.

Klassikaal

• Bespreek met elkaar: wat is pluriformiteit?
• Als het bestel pluriform is maar je gebruikt het niet, kun je een beperkt beeld van de werkelijkheid krijgen. Het is belangrijk dat je jezelf breed informeert. Hoeveel nieuwstitels kunnen jullie met de hele klas opnoemen?
• Noem drie nieuwstitels en geef aan waarmee ze zich onderscheiden (hoe ze van elkaar verschillen). Bijvoorbeeld op doelgroep, identiteit, regio of type nieuws dat ze brengen.

Journalisten checken bronnen, bieden context, laten meerdere kanten van een verhaal zien, en maken onderscheid tussen feiten en meningen. Om zo veel mogelijk waarheidsgetrouw en onafhankelijk te kunnen berichten is hoe je dat doet belangrijk. Dat wordt de journalistieke werkwijze genoemd.

Individueel

• Schrijf drie mogelijkheden op hoe een journalist een bron kan controleren.
• Bronnen kunnen personen zijn zoals experts of getuigen. Maar een bron kan ook een document zijn of een organisatie.
  – Pak een nieuwstitel en onderstreep op een pagina zoveel mogelijk bronnen die worden genoemd.
  – Hoeveel bronverwijzingen heb je gevonden?
  – Schrijf op welke verschillende soorten bronnen je hebt gevonden.
• Welke onderdelen van de journalistieke werkwijze vind jij het belangrijkst? Leg je antwoord uit.

Er zijn altijd verschillende perspectieven mogelijk op het nieuws. Journalistiek is mensenwerk en het beschrijven van de wereld om je heen is misschien wel nooit objectief. Nieuws heeft ook een eigen dynamiek. Opvallend nieuws en uitzonderingen krijgen vaak meer aandacht dan de staande praktijk. Dat kan je blik op de wereld vertekenen.

Klassikaal

• Nieuwsredacties selecteren berichten op nieuwswaarde. Hoe hoger de nieuwswaarde, hoe groter het belang is van het nieuwsbericht. Bespreek de term nieuwswaarde.

Tweetallen

• Pak een nieuwstitel (digitaal of op papier) en noteer bij minimaal drie artikelen wat de belangrijkste criteria zijn voor de nieuwswaarde van het bericht.
• Er gaat veel goed in de wereld. Toch krijg je soms een andere indruk als je het nieuws volgt. Bespreek met elkaar waardoor dat komt.

Framing is een manier om een boodschap te plaatsen in een kader. Je geeft context door het gebruik van specifieke woorden of beelden bij het onderwerp te plaatsen. Het maakt bijvoorbeeld uit of je iemand een vrijheidsstrijder of een terrorist noemt. Frames spelen in op gevoelens en emoties en worden gebruikt om mensen te overtuigen.

Tweetallen

• Frames maken gebruik van de connotatie van een woord; de bijbetekenis of gevoelswaarde. Denotatie staat juist voor de directe betekenis van het woord. Zoek in het nieuws twee onderwerpen waarbij een frame wordt gebruikt. Bespreek met elkaar wat de connotatie is.
• Zoek in het nieuws een onderwerp dat emotie oproept. Bedenk nu zelf een frame voor het onderwerp en schrijf deze op.

Klassikaal

• Een voorlichter die continu de media probeert te beïnvloeden en nieuws anders kleurt, noem je een spindoctor. Spindoctors brengen slecht nieuws met een draai waardoor de boodschap achter het bericht anders lijkt. Spindoctors maken regelmatig gebruik van framing. Bekijk dit filmpje van Schooltv:

• De spreker wil het woord spindoctor niet gebruiken. Waarom niet?
• Welk woord gebruikt de spreker in plaats van het woord spindoctor in het filmpje?
• Wat is de connotatie bij het woord ‘spindoctor’. Is dat een positieve of negatieve connotatie?

Het zou een automatisme moeten zijn om je altijd af te vragen wie de afzender van een bericht is, welke bronnen worden gebruikt en of er andere perspectieven mogelijk zijn. Nieuws in de klas heeft een checklist gemaakt om nieuws te controleren.

Tweetallen

• Lees de checklist om nieuws te controleren.
• Wat zijn volgens jullie de belangrijkste regels? Bespreek dit met elkaar.
• Geeft de checklist zekerheid? Schrijf op waarom wel of niet.
• Ga naar www.nieuwscheckers.nl en kies twee artikelen waarin een bewering is gecheckt. Waarop is het oordeel in de artikelen gebaseerd? Schrijf op.
• Is het oordeel gebaseerd op één van de regels in de checklist? Leg je antwoord uit.
• Pak een nieuwstitel en lees een artikel van ongeveer 500 woorden (ongeveer een kwart pagina in een krant). Pas de checklist toe op het artikel en noteer jullie bevindingen.
• Zouden jullie nog een regel willen toevoegen aan de checklist? Zo ja, welke?

Door zelf nepnieuws te maken herken je nepnieuws beter.

Individueel

• Speel het nepnieuwsspel van Drog (uit 2019) en ervaar hoe het is om nepnieuws te verspreiden.
• Ga in de nieuwstitels op zoek naar drie koppen van artikelen en herschrijf deze koppen zodat het nepnieuws wordt dat veel gelezen en gedeeld kan worden

• Een van zijn vele omstreden uitspraken deed Donald Trump tijdens een debat met Kamala Harris in 2024. Hij beweerde dat Haïtiaanse migranten in Springfield (Ohio) honden en katten van bewoners vangen en opeten. Zoek op internet naar ‘Trump Springfield’ en noteer welke van bovenstaande strategieën toegepast zijn bij de totstandkoming van deze omstreden uitspraak.

Voor de opkomst van internet waren het vooral journalisten die bepaalden wat er in het nieuws kwam. Nu kan elke burger een rol spelen in het nieuwscircuit. De toegang tot informatie is makkelijker geworden en iedereen kan nieuwsberichten maken en verspreiden via social media.

Individueel

• Denk na over de volgende twee stellingen en formuleer je mening.
  1. Iedereen is een journalist. We hebben geen aparte journalisten meer nodig.
  2. Objectief nieuws bestaat niet. Achter ieder nieuwsbericht of verhaal gaat een wereldbeeld schuil. Achter elk verhaal zit wel een standpunt.
• Interview iemand op school of bij je thuis over het onderwerp nepnieuws. Verzin drie vragen over nepnieuws en vraag naar zijn of haar mening hierover.

Groepjes

• Bespreek onderstaande uitspraken in je groepje en noteer wat jullie ervan vinden. Zijn jullie het ermee eens of niet en waarom?
  1. De journalistiek heeft altijd haast, er is veel concurrentie en er is een constante druk om met een scoop te komen.
  2. Nieuws is het aantal kilometers gedeeld door het aantal slachtoffers.
  3. Nieuws gaat over de uitzonderingen niet over de regels.
  4. Journalistiek is een wapen tegen desinformatie en nepnieuws.
  5. Journalisten en burgers moeten samen het nieuws maken.